Khu di tích lịch sử cách mạng Lào
Di tích được phân bố ở hai khu vực là khu Làng Ngòi và khu Đá Bàn.
Khu Làng Ngòi bao gồm các di tích: Hội trường Đại hội đại biểu Neo Lào Ítxala; nơi ở, làm việc của đồng chí Cayxỏn Phômvihản; nơi ở, làm việc của Hoàng thân Xuphanuvông; nơi ở, làm việc của đơn vị bộ đội Lào.
Toàn bộ Khu di tích nằm trên đồi Gò Tre, đồi Tơ thuộc thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Diện tích đã được khoanh vùng bảo vệ là: 1.500m2
Cuối tháng 11/1949, nhận lời mời của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Hoàng thân Xuphanuvông đã rời căn cứ kháng chiến Sầm Nưa, vượt Trường Sơn sang Việt Nam qua Hà Tĩnh, Nghệ An, Hòa Bình. Cuối tháng 12/1949, từ Ô Chợ Dừa, Hà Nội, Hoàng thân Xuphanuvông lên căn cứ Tân Trào, huyện Sơn Dương.
 Làng Ngòi - Đá Bàn |
Đầu năm 1950, Hoàng thân Xuphanuvông đã gửi thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh trao đổi về vấn đề đón tiếp của Chính phủ Việt Nam đối với đoàn đại biểu Lào. Nêu rõ mục đích chính trị chuyến đi của đoàn cách mạng Lào đến ViệtNam nhằm tạo thuận lợi đầy đủ, trọn vẹn cho phong trào giải phóng dân tộc của hai nước. Hoàng thân Xuphanuvông đã nhắc lại mong muốn của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong việc lập ra một hạt nhân thực sự cho cuộc giải phóng, gồm những người kháng chiến Lào có năng lực nhất, trung thành nhất với nhân dân và dũng cảm nhất nhằm thực hiện sự thống nhất của hai nước. Cuộc hội đàm giữa Hoàng thân Xuphanuvông với Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Tân Trào đã đề cập tới nhiều vấn đề liên quan tới tình hình cách mạng hai nước, tới sự hợp tác, cùng phối hợp chiến đấu giữa chiến trường Việt – Lào.
Để tạo điều kiện thuận lợi cho đoàn cán bộ cách mạng Lào hoạt động trong thời gian ở Việt Nam, Đảng và Chính phủ Việt Nam đã chỉ đạo các cấp, các ngành khẩn trương chuẩn bị chu đáo mọi điều kiện về cơ sở vật chất. Sau khi cân nhắc mọi điều kiện, các đồng chí lãnh đạo tỉnh Tuyên Quang, huyện Yên Sơn đã quyết định chọn xã Mỹ Bằng là nơi xây dựng đại bản doanh cho đoàn cán bộ cách mạng Lào. Nằm ở ngã ba đường nơi giáp ranh của ba tỉnh Tuyên Quang – Yên Bái – Phú Thọ, là cửa ngõ phía Tây Bắc của Tuyên Quang, nối liền giữa Tây Bắc và Việt Bắc, xã Mỹ Bằng có vị trí chiến lược cách mạng quan trọng. Từ đây có thể dễ dàng cơ động theo đường bộ đi thị xã Tuyên Quang, đến an toàn khu Sơn Dương, Chiêm Hóa – Nơi ở, làm việc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng, Chính phủ.
 Đại biểu Lào và Việt Nam lên thăm khu di tích lịch sử cách mạng Lào tại Đồi xóm Thổ |
Tại xã Mỹ Bằng, nhân dân sớm có truyền thống cách mạng, yêu nước. Từ năm 1943, cơ sở Việt Minh đầu tiên đã được thành lập trên địa bàn xã. Năm 1944, trụ sở Việt Minh được đặt ở động Bạch Xà trên sườn núi Là. Cuối tháng 8/1945, Ủy ban lâm thời xã Mỹ Lâm được thành lập, đến ngày 07/6/1949, chi bộ Đảng xã Mỹ Lâm được thành lập đã lãnh đạo mọi hoạt động của xã ngày càng toàn diện, sâu rộng.
Đầu 1950, đồng chí Nguyễn Công Bình – Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính (UBKCHC) tỉnh Tuyên Quang đã chỉ thị cho đồng chí Châu Sáng – Chủ tịch UBKCHC huyện Yên Sơn và các đồng chí lãnh đạo xã Mỹ Lâm chuẩn bị mọi mặt để đón đoàn cán bộ cách mạng Lào đến ở và hoạt động. Các đồng chí Hoàng Văn Sinh – Bí thư chi bộ xã, Nguyễn Văn Cẩn – Chủ tịch UBKCHC xã sau khi xem xét, lựa chọn địa điểm đã cùng với nhân dân dưới sự chỉ đạo của đồng chí Lê Dung – Thứ trưởng Bộ Giao thông sửa sang khu học xá quân dân miền núi tại gò Tre, xóm Thổ, Làng Ngòi; sửa chữa, phát dọn đường đi để đón đoàn cán bộ Lào.
Bước sang năm 1950, tình hình khu vực có những chuyển biến tích cực có lợi cho cách mạng Lào. Sự kiện thành lập nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, ngày 01/10/1949 đã đánh dấu sự chuyển biến lớn trong cục diện châu Á và thế giới. Cũng vào thời điểm này, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược của nhân dân Việt Nam cũng đang chuyển sang một giai đoạn mới. Đặc biệt sau chiến thắng Biên giới năm 1950, quân và dân Việt Nam bắt đầu cuộc tổng phản công, giành quyền chủ động trên các chiến trường, đây cũng là một trong những điều kiện thuận lợi để thúc đẩy cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân Lào phát triển. Sự lớn mạnh của phong trào cách mạng Lào vào năm 1950 đã đặt ra yêu cầu cấp thiết phải có một tổ chức lãnh đạo thống nhất, đề ra được đường lối và chính sách rõ ràng trong giai đoạn mới của cuộc kháng chiến.
Tháng 6/1950, Hoàng thân Xuphanuvông cùng các đồng chí: Cayxỏn Phômvihản, Khămtày Siphănđon, Phu Ma và các đồng chí cán bộ, bộ đội cách mạng Lào đã theo đường Hiên đến ở, làm việc tại thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Các đồng chí lãnh đạo ở khu Gò Tre, đồi Tơ. Bảo vệ đoàn cán bộ cách mạng Lào có khoảng hơn 200 cán bộ, chiến sĩ thuộc đại đội Chămpa Sắc của Lào và một tiểu đội bộ đội Việt Nam phối hợp với dân quân, du kích xã Mỹ Bằng bảo vệ vòng ngoài.
Tại khu đồi Gò Tre, xóm Thổ, từ ngày 13 đến 15/8/1950, Đại hội đại biểu toàn quốc Mặt trận Ítxala đã diễn ra, tới dự Đại hội có hơn 100 đại biểu thay mặt cho nhân dân các bộ tộc Lào. Đại hội được tổ chức trong bối cảnh phong trào cách mạng Lào đã phát triển lớn mạnh, đòi hỏi phải có một tổ chức lãnh đạo thống nhất, đề ra được đường lối, chính sách và cương lĩnh kháng chiến đúng đắn nhằm mở rộng khối đại đoàn kết các bộ tộc, các tầng lớp trong Mặt trận thống nhất trên cơ sở liên minh công – nông. Đại hội đã bầu Hoàng thân Xuphanuvông làm Thủ tướng Chính phủ Liên hiệp kháng chiến Lào đồng thời là Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Lào tự do; Thao Singkapau Chounnamali làm Phó chủ tịch Mặt trận; Phaya Phoumi Vôngvichít làm thư ký Mặt trận. Đại hội thông qua chương trình và điều lệ của Mặt trận, tuyên ngôn của Đại hội gửi nhân dân Lào và nhân dân thế giới. Trong Tuyên ngôn Đại hội nêu rõ cuộc kháng chiến chống Pháp nhằm mục đích đấu tranh giành độc lập, thống nhất, xây dựng nước Lào phú cường, thực hiện các quyền tự do dân chủ. Tuyên ngôn đã kêu gọi các bộ tộc Lào, các lực lượng kháng chiến và các đảng phái chính trị có xu hướng tiến bộ ở Lào đoàn kết đấu tranh chống thực dân Pháp xâm lược và bè lũ tay sai, đề ra các chủ trương, chính sách về xây dựng lực lượng vũ trang, lực lượng chính trị, xây dựng chính quyền và căn cứ địa cách mạng, đẩy mạnh hơn nữa cuộc chiến đấu lâu dài nhằm giải phóng đất nước. Đại hội đã thông qua Đề án về chương trình chính trị, tình hình hiện tại và nhiệm vụ trước mắt của Mặt trận. Đại hội toàn quốc Neo Lào Ítxala đã thông qua bản cương lĩnh, đường lối chính trị trong giai đoạn trước mắt của cách mạng Lào.
 Phó chủ tịch nước Công hòa dân chủ nhân nhân Lào Bun-Nhăng-Vô-La-Chít thăm khu di tích (tháng 7 năm 2012) |
Cương lĩnh đúng đắn của Mặt trận đã góp phần phát huy truyền thống đấu tranh vì độc lập thống nhất của đất nước Lào lên một bước cao hơn, khối đoàn kết thống nhất nhân dân các bộ tộc được tăng cường và mở rộng trên cơ sở thực hiện các quyền tự do dân chủ.
Trong thời gian ở, làm việc tại Mỹ Bằng, Hoàng thân Xuphanuvông và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhiều lần gửi thư trao đổi về tình hình cách mạng hai nước để kịp thời đề ra những chủ trương, đường lối đúng đắn, cùng phối hợp hành động vì sự nghiệp chung đấu tranh giành độc lập, tự do.
Ngày 21/9/1950, Hoàng thân Xuphanuvông gửi thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị giữ cách làm việc như cũ, tức là giữ ông Nguyễn Chấn và Bộ Quốc phòng Việt Nam làm nơi liên lạc do ông Nguyễn Chấn là người quen biết từ lâu, được cán bộ Lào đánh giá cao và quý mến.
Ngày 16/10/1950, Hoàng thân Xuphanuvông gửi thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh cám ơn Người về những lời chúc mừng của Người tới nhân dân Lào nhân dịp Quốc khánh 12/10. Trong thư, Hoàng thân khẳng định nhiệm vụ cấp bách đoàn kết toàn thể nhân dân Lào và đoàn kết nhân dân Việt-Khơme-Lào là hai điều kiện không thể thiếu để giành thắng lợi hoàn toàn.
Ngày 21/12/1950, Hoàng thân Xuphanuvông gửi thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh bày tỏ tình cảm của mình, đồng thời muốn được Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp tục dìu dắt để cùng hoàn thành “những nhiệm vụ chung như: Giải phóng Đông Dương, thành lập một xã hội mới, một xã hội nảy nở ra hạnh phúc, tự do, tình yêu và sự chân thành”. Trong thư trả lời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã bày tỏ cảm xúc của mình vì giữa Người và Hoàng thân đã “cùng có một mong ước nồng cháy: Hoạt động để giải thoát những người anh em của chúng ta và giải phóng hai nước chúng ta khỏi ách áp bức, khỏi mọi kẻ áp bức”.
 Làng Ngòi - Đá Bàn |
Khu Đá Bàn được khoanh vùng bảo vệ thành hai khu vực: KV1: 20.100m2 ; KV2: 200m2, bao gồm các di tích: Hang đá – nơi ở, làm việc của Hoàng thân Xuphanuvông; nơi ở của đồng chí Cayxỏn Phômvihản; nơi ở, làm việc của đơn vị bộ đội Lào. Di tích nằm tại khe núi Nhọn, chân núi Là thuộc thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang.
Sau khi Đại hội đại biểu toàn quốc Mặt trận Ítxala thành công tốt đẹp, để đảm bảo bí mật, an toàn, đoàn cán bộ Lào đã chuyển vào khe núi Nhọn, dưới chân núi Là thuộc thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng vào cuối năm 1950. Trong thời gian hoạt động ở đây, Hoàng thân Xuphanuvông cùng các cán bộ cách mạng thường xuyên đi thăm hỏi bà con ở xung quanh khu vực doanh trại. Đoàn đã tổ chức ăn tết nguyên đán cổ truyền của Việt Nam cùng nhân dân thôn Đá Bàn rất vui vẻ (xuân Tân Mão 1951) và đi chúc tết nhân dân địa phương, mừng tuổi các cháu thiếu nhi ở quanh thôn Đá Bàn. Tình cảm giữa Hoàng thân Xuphanuvông với nhân dân nơi đây ngày càng trở nên thắm thiết.
Cuối tháng 12/1950, từ Hang Bòng, xã Tân Trào, huyện Sơn Dương Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Đảng, Nhà nước Việt Nam đến Đá Bàn để hội đàm với các đồng chí lãnh đạo cách mạng Lào về việc xây dựng Đảng Mác-Lênin chân chính ở Lào, nhằm đáp ứng sự phát triển lớn mạnh của phong trào đấu tranh cách mạng Lào.
Từ Tuyên Quang – Việt Nam, các đồng chí lãnh đạo Chính phủ kháng chiến và Mặt trận Neo Lào Ítxala đã chỉ đạo, tập hợp được đông đảo các tầng lớp quần chúng tham gia vào các đoàn thể yêu nước: “Hội thanh niên Lào yêu nước”, “Hội người Mẹo chống Pháp”… Chỉ trong vòng một năm, Mặt trận đã phát triển thêm hàng vạn hội viên, khối đại đoàn kết toàn dân được tăng cường thêm vững chắc, mạnh mẽ, làm hậu thuẫn cho Chính phủ kháng chiến Lào. Trong vùng tự do và các khu căn cứ du kích, Chính quyền Liên hiệp kháng chiến các cấp được xây dựng dưới hình thức Uỷ ban quân – dân – chính có nhiệm vụ lãnh đạo nhân dân về mọi mặt. Đường lối kháng chiến toàn dân, toàn diện của Mặt trận đã tranh thủ được sự ủng hộ của nhân dân các dân tộc thiểu số Lào Thơng và Lào Xủng ở các vùng nông thôn và núi rừng hẻo lánh. Căn cứ cách mạng mở rộng dần, nhất là ở các vùng Trung Lào, Hạ Lào và Đông Bắc Lào. Cục diện chiến tranh đã thay đổi cơ bản có lợi cho cách mạng Lào so với tình hình trước năm 1950 – khi Chính phủ độc lập của Lào chỉ có cơ sở ở các thành phố và thị xã. Thành tích nổi bật sau Đại hội là sự phát triển của chiến tranh du kích, xây dựng các lực lượng vũ trang, củng cố và mở rộng căn cứ địa kháng chiến và sự phối hợp ngày càng chặt chẽ, có hiệu quả giữa cách mạng hai nước Lào – Việt.
Sau khi tổ chức thành công Đại hội đại biểu Mặt trận toàn quốc Neo Lào Ítxala; tham dự và đóng góp nhiều ý kiến quý báu và góp phần quan trọng vào sự thành công của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng Cộng sản Đông Dương, Đại hội thống nhất Mặt trận Việt Minh – Liên Việt, Hội nghị liên minh nhân dân ba nước Việt – Miên – Lào để trực tiếp chỉ đạo, lãnh đạo cách mạng Lào trong giai đoạn phát triển cách mạng mới… Đoàn cán bộ cách mạng Lào đã rời Mỹ Bằng, Tuyên Quang về nước vào giữa năm 1951.
DANH MỤC CÁC DI TÍCH TẠI THÔN LÀNG NGÒI, THÔN ĐÁ BÀN, XÃ MỸ BẰNG, HUYỆN YÊN SƠN
1. Hội trường Đại hội đại biểu Mặt trận toàn quốc Neo Lào ítxala, tại thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng: Nơi diễn ra Đại hội đại biểu toàn quốc Mặt trận Neo Lào ítxala. Đại hội bầu ra Chính phủ Liên hiệp kháng chiến Lào và Uỷ ban Trung ương Mặt trận toàn quốc Neo Lào ítxala, từ ngày 13 đến 15/8/1950.
2. Nhà Hoàng thân Xuphanuvông, tại thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của Hoàng thân XuPhaNuVông – Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận toàn quốc Neo Lào ítxala, Thủ tướng Chính phủ Liên hiệp kháng chiến Lào, năm 1950.
3. Nhà đồng chí Cayxỏn Phômvihản, tại thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của đồng chí Cayxỏn Phômvihản – Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Lào, năm 1950.
4. Lán bộ đội Lào, tại thôn Làng Ngòi, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của đại đội Chămpa Sắc – đơn vị bộ đội Lào bảo vệ đoàn cán bộ cách mạng Lào, năm 1950.
5. Hang Đá Bàn, tại thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của Hoàng thân XuPhaNuVông – Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận toàn quốc Neo Lào ítxala, Thủ tướng Chính phủ Liên hiệp kháng chiến Lào, từ cuối năm 1950 đến giữa năm 1951.
6. Nhà đồng chí Cayxỏn Phômvihản, tại thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của đồng chí Cayxỏn Phômvihản – Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Lào, từ cuối năm 1950 đến giữa năm 1951.
7. Lán bộ đội Lào, tại thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng: Nơi ở và làm việc của đại đội Chămpa Sắc – đơn vị bộ đội Lào bảo vệ đoàn cán bộ cách mạng Lào, từ cuối năm 1950 đến giữa năm 1951.
